Табан хушуун мал поделки

Добавил пользователь Morpheus
Обновлено: 18.09.2024


Оршолонгой нюусанууд орёо даа. Ганса хүнүүд бэшэ, харин заримдаа амитадшье – эмэ хонид, үнеэд, ямаад, гүүнүүд ба энгин тэмээнүүд һая түрэһэн түлѳѳ голоод, гэнтэ тэдээнһээ арсадаг. Байгаалиин жама ёһодо урбаһан ушарнуудай шалтагаануудынь мэдэгдээгүй. Адагуусанай хэлэн ойлгогдохо бэшэ.
Харин дуу хүгжэмэй аялгануудые амитад нарин мэдэрэлээрээ ойлгон уярдаг гэжэ манай элинсэгүүд урдын сагһаа мэдэдэг байһан. Тиимэһээ тусхай шэбшэлгын үгэнүүдые уянгата дуунай аялгаар гүйсэдхэжэ, һая түрэһэн эхэ амитаниие уяраажа, түлыень абхуулдаг гуримтай байһан гэжэ эли. Али гэбэл, тиимэ аргаар эхэеэ үхүүлжэ үншэрһэн нарай амитаниие ондоо эхэтэй болгодог байгаа.


Буряадай хүндэтэ багша Лодон Линховоин ном соогоо ботогоёо голоһон тэмээнэй хажууда үйлэдэгдэдэг байһан бүтээл тушаа иигэжэ бэшэнэ:
- Хониной гуяын мяхаар хооһон шэрэм тогооной ханануудаар сохижо, тусхай абяа гаргадаг гуримтай. Али гэбэл, хонхо хүреэлэн тойруулжа, модохоноор ябуулжа аялгатуулдаг байһан. Иимэ абяануудһаа энгин тэмээн сорхирсо уйлаһан мэтэ абяануудые удаанаар татажа эхилдэг. Саашадаа нюдэн-һѳѳ томонууд нулимсануудые гоожуулан, ботогоёо үнэрдэжэ, долёогоод, хүхэеэ хүхүүлжэ эхилдэг.


Мүн лэ түлѳѳ голоһон энгин тэмээнэй хажууда морин хуураар наадахада туһалдаг. Yшѳѳ томо нохой ботогондонь дүтэлүүлхэдэ, мүнѳѳ һая голоод арсажа байһан ботогоёо эрэлхэгээр аршалжа, нохойе үлдэдэг. Тиигээд энэрхыгээр үриеэ эрхэлүүлжэ абадаг.


Зарима ушарнуудта голуулһан хурьганда нохой дүтэлүүлдэг байгаа. Тиихэдэнь эхэ хонин тэрэ дары хурьгаяа аршалха һэдэлгэ хэжэ, мээхэйгээр хооллуулжа эхилдэг гэдэг.


Малай шэбшэлгын дуунуудые элинсэгүүднай гамтайгаар хадагалжа, үеһѳѳ үедэ дамжуулдаг байһан гуримтай. Тэдэниие гүйсэдхэдэг дуушад нютаг нугануудайнгаа эгээл түрүү хүндэтэй хүнүүд байһан гэжэ эли. Ехэнхидээ эхэнэрнүүд тэрэ үйлэнүүдые гүйсэдхэдэг байгаа ха.


Ехэ оюун бэлигтэй гүйсэд-хэгшын дуунһаа хониной, үнеэнэй, ямаанай, гүүнэй, тэмээнэй нюдэнһѳѳ нёлбоһоной дуһажа эхилдэг тушаа олон тэмдэглэлнүүд бии. Тиихэдэнь ямаршье хүнэй сэдьхэл доһолгомо байдал тогтожо, тэрэниие ажаглаһан зонойшье нюдэнһѳѳ эжэлүүдгүй нулимсанууд гоожодог юм.
Илангаяа Морин Хуурай хүгжэм дорохи шэбшэлгын дуунһаа табан хушуун мал уярдаг гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Түлѳѳ голоһон мал, хѳѳрхэй, ехэ түргэн уяржа, нёлбоһоо гоожуулаад, үридѳѳ энхэрдэг.


1. Эгээл шэрхи бэетэй
Эсэхые мэдэдэггγй
Табан хушуун малаймнай
Тэмээн хамбы ботогод лэ.

2. Атар ногоо шэмхэлдэг
Амтатайхан hγγтэйхэн
Табан хушуун малаймнай
Тугалтайхан γнеэн лэ.

3. Тэхэ бабанындаа
Эдиршγγлнай айлшалаа
Табан хушуун малаймнай
Эшэгэтэйхэн ямаад лэ.

4. Тээ тэндэ маараhан
Томоотойхон хурьгад лэ
Табан хушуун малаймнай
Тобир тарган хонид лэ.

5. Тээлниг соогоо бэлшэдэг
Ута харгы гаталдаг
Табан хушуу малаймнай
Унагад морид хγлэг лэ.

- Иигэжэ аянда зүдэржэ, нютагһаа холо ябахадатнай, мори худалдаха гэжэ яаха гээшэбиб. Нэгэ һайн мори зэргэшээд ябагты. Бэлэг болгон баринам. Гүйгөөшэ гүүнэй унаган юм һэн. Нэрыетнайш үргэжэ болохо, - гэбэ. Тэрэ хүндэ ехэ баяр хүргэжэ, бэлэгыень тогтоогоод, нютаг тээшээ аянаа үргэлжэлүүлээ бэлэйбди.

Хоёр морид

Үни сагта холын нютагта худалдуулһан хүгшэн, залуу хоёр морид түрэһэн нютагаа, эжэл һүрэгөө һанаад, энэ нютаг оронһоо хулжан ошохо гэжэ шиидэбэ. Тэдэ харанхы һүнеэр халхалан зүүн хойто зүгые барин, анхан ерэһэн харгыгаа алдангүй гараа бэлэй. Наһатай мориниинь харгы замдаа эсэжэ, саашаа замаа үргэлжэлүүлхэ шадалгүй болоод байхадаа, залуу мориндо иимэ захяа хэлэбэ ха:

- Бишни саашаа замаа үргэлжэлүүлжэ, түрэһэн нютаг, эжэл һүрэгтөө ниилэхэ шадал шэнээгүй болобо гээшэб, шимни залуугаараа замаа үргэлжэлүүлхэ болоо гээшэлши даа, энэ хүтэлэй саана зам харгышни асатаха ёһотой, хүндэлэн обоолһон шулуутай харгыгаарнь бү ошоорой, сэбэр харгыень дахаарай. Шулуугаар хаагдаһан харгыгаар ошожо болохогүй, аюултай байха. Энэ захяаем тэбшэн сахяарай, - гээд, залуу моринтоёо үүрһэлдэн, нюдэнһөө нёлбоһо дуһалуулан үлөө һэн.

Залуу морин хүтэл дабан голдо орожо, голой уһанһаа садатараа уугаад, зүлгэ ногоондо амтархан эдеэлээд, голой саада бэе гарахадань, харгынь асатар хоёр болобо. Хойшо асатаһан харгы хүндэлэн шулуу обоолон хааһан байба. Зүүн хойшо ошоһон харгынь арюун зандаа. Энэ моримнай хүгшэн моринойнгоо захяа дуулангүй, шулуун хаалтыень алхан гаража, тэрэ харгыгаараа саашалба. Үшөө нэгэ гүбээ дабахадань, гүбээгэй саана баахан бүлэг ой, ойн захада, харгын хажууда нэгэ обогор юумэн хэбтэбэ. Обёорон харахадань, томо гэгшын арһан тулам соо юумэн хүдэлхэ шэнги, туламайнь амһар бүхэ гэгшээр уяатай. Энээн соо юун байдаг юм ааб даа гэжэ һонирхон, туламай уялаа шүдөөрөө татан гэһээнь, досооһоонь томо гэгшын бэетэй үлэсхэлэн шоно гарашаба.

- Яашаһан һайн адууһамши, шам шэнги моритой хүн намайе намнан баряад, таһа гүбшөөд, энэ тулам соо хээд, эндэ асаржа хаяжархёол, туража үхэлдөө хүрөөд байнаб, аргам һалаа, шамайе барижа эдихэм гээшэ ха, наашаа дүтэлэл даа, - гээд, арзагар хурса шүдэеэ харуулан, тамшаан байба.

Тэрэ үедэнь ой сооһоо шандаган тэдэниие хараад, тэрэ мориие абарха гэжэ гүйн ерэбэ. Шандаган шонодо хандан:

- Хүндэ яалгаһанаа мориндо хэлэжэ байхыетнай шагнаад, тиигээд һонирхон харахаяа ерэбэлби, иимэ томо аад, энэ тулам соо яажа багтаа гээшэбта, үнэншэнэгүйб даа, - гэбэ ха.

- Нээрэй, нээрэй, би энэ тулам соо багтаалби даа!

- Яаһан жэгтэй юм, үнэншэнэгүйб даа, үнэншүүлхэеэ һанаа һаа, тулам соо ороод харуулыт.

- Яаһан үнэншэхэгүй амитамши даа, иигээд лэ багташаһан байгаалби даа, - гэн, тулам соо толгойсоо ороод, ирзайжа байба ха.

- Теэд толгойтнай газаань байнал, булта багташооб гэжэ худалаар хэлэнэ бэшэ гүт?

- Үгы, иигээд лэ багташоолби даа, - гээд, толгойгоо тулам руу нюуха һамбаандань, шандаган туламайнь уялаа уян, моринтоёо хамһажа, шангадхаад орхибо.

Залуу морин шандаганда ехэ баярые хүргөөд, һөөргөө тэхэрин, хуушан арюун харгыдаа орон саашалба. Тэрэ мориной нэгэ шэлын оройдо гарахадань, түрэһэн нютагынь тэниин харагдажа, бүлэг адуунда дүтэлхэдэнь, эжэл һүрэгынь байжа үүрһэлдэн, инсагаалдан, ниилэһэн гээл даа.

(Монголһоо Б. Намсарайн оршуулаа)


Оньһон үгэнүүд

1.Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа.

2.Хүлэг морин – хүнэй нүхэр

3.Ута газарые гаталха – морин эрдэни.

4.Моригүй хүн мухар, хонигүй хүн хооһон.

5.Мориной һайниие унажа мэдэдэг, түмэрэй һайниие дабтажа мэдэдэг.

6.Мори уябал – үтэг.

7.Машинатайшье һаа, морин хэрэгтэй, залуушуултайшье һаа, үбгэд хэрэгтэй.

8.Адуунай унаган, агтын түрүү морин.

9.Эсэһэн мориндо хазаар хүндэ, эбдэрһэн тэргэдэ арал хүндэ.

10.Уула мори зобоохо, уур хүниие зобоохо.

11.Даахияа унаагүй дааган, дахаяа нэмэрһэн үбгэн.

12.Агта мори алдабал баригдаха, ама алдабал баригдахагүй.

13.Айл аймаг хадаа ахадаа хоригдохо, агта хүлэг ургада баригдаха.

14.Харуулгүй адуун хагда танихагүй, хаангүй албатан хуули танихагүй.

15.Унаган морин хүгшэрхэ – унага дааганай наадан болохо.

16.Агтын һүлдые үргэжэ шадаха хэрэгтэй.

17.Морин һайниие зүгнэжэ заахада, мууе мэдэжэ турьяха.

18.Даахи дороһоо хүлэг гараха, даг дороһоо баатар гараха.

Таабаринууд

1. Дүрбэн хүлтэй аад,

Эгээл түрүүшын ажалша

Хара аяганууд мухарилдана

3. Шамһаа бага аад,

Нюур нюураа харалсахагүй

5. Газарта гозуули

6. Гурбан гохотой, зургаан нүхэтэй

8. Эсэгэнь дүрбэн хүбүүтэй,

(Шүдэртэй мориной хүлнүүд).

9. Гайхама аматай,

Газарта хүрэмэ шэхэтэй

10. Гурбан тархитай, дүрбэн гартай, найман хүлтэй, зургаан шэхэтэй, нэгэ һүүлтэй юун бэ? (Хоёр хүнэй морин дээрэ һундалдаад ябаха).

От судьбы не уйдешь

– Этого жеребца я привез из Агинского округа, с родины Чингисхана. Кличка его Эрбэд (барс). Чубарая масть, – Александр Урбагаев треплет за гриву белоснежного коня в черную крапинку. – Я его обучал больше месяца. У него характер ого-го, люблю таких! Не дай бог, что-то не по нему – кидается. В холке невысокий, а перебил вот таких жеребцов. Всех разогнал.


Эта забайкальская порода лошадей, рассказывает фермер, была любимой у Чингисхана. Кони передвигаются ни рысью, ни правильным шагом, переставляя ноги по диагонали, а идут иноходью. На бегу покачиваются плавно из стороны в сторону, что было очень ценно при дальних переходах верхом, потому что всадники при такой езде не уставали. Других лошадей, например, орловских рысаков, иноходи обучают специально, а эти такими рождаются. А еще для них не нужны утепленные сараи и конюшни. Они легко переносят и сильный мороз, и изнуряющую жару.

Слушая, с каким жаром Александр говорит о своих любимцах, даже не верится, что в юности он и не думал связывать жизнь с сельским хозяйством. Наоборот – сильно рвался в город, чтобы навсегда забыть о деревне.

– Думал, что буду жить в Томске. Я сам местный, коренной, унгинский, нас у родителей пятеро. Четыре старшие сестры закончили томские вузы, вышли замуж и остались там. Я тоже учился в Томском аграрном сельхозуниверситете по специальности экономика, – поясняет Александр. – Когда в 90-х начали распределять колхозные паи, решил ненадолго вернуться домой. Думал, что сдам землю в аренду и обратно в город, но жизнь распорядилась иначе. От судьбы ведь не уйдешь!

Оказалось, что для оформления земельных наделов в собственность нужно зарегистрировать КФХ. В феврале 1993 года Александр оформил документы сразу на шесть паев, а после уже отдавать кому-то землю не захотел и решил стать фермером.

По стопам отца и деда

На месте, где решил обосновать свое хозяйство новоявленный фермер, когда-то находился древний бурятский улус Бутукей. Его дед по материнской линии Георгий Хаптаринов в 40-е годы был председателем местного колхоза. В память потомкам сохранилась даже почетная грамота за 1949 год, выданная правительством за высокие достижения в коневодстве. Позже Бутукей попал в зону затопления Братской ГЭС. В 1961 году людей переселили и построили новый поселок Ново-Ленино Нукутского района. Для местных, рассказывает Александр, это было большой трагедией. Чтобы продолжить дело деда и отца, он обосновался со своим КФХ неподалеку от бывшего улуса. От родителей осталось несколько овец и пара коров. Позже добавились козы и кони.

– Начал строить овчарни, – рассказывает фермер. – Овцы же быстро плодятся. Если у коровы оборот 4,5 года, у овцы – два. Сначала закупил забайкальскую тонкорунную породу – боргойских мериносов. Позже понял – чем тоньше руно, тем слабее животное. Постепенно от этих овец избавился, привез баранов породы буубэй и эдильбаевцев. А нынче решил попробовать катумских овец, мясо которых похоже на говяжье.


Коров тоже развел не абы каких, а калмыков и герефордов. Позже добавил к ним яков из Окинского района Бурятии. Так появились хайнаки – межвидовой гибрид яков и коров, который славится своей плодовитостью, выносливостью и долгожительством. В 2011 году Александр Урбагаев выиграл грант на развитие овцеводства, а через три года получил областную субсидию на строительство семейной животноводческой фермы.

Сегодня у него дойных коров больше полутора сотни. Сколько же овец, яков и лошадей, он даже не берется сосчитать.

Бурятские драгоценности


Питомник фермера официально зарегистрировала монгольская кинологическая федерация. Когда щенкам исполняется два месяца, сюда приезжает эксперт из Монголии, чтобы подтвердить чистокровность собак.

– Он осматривает щенков, актирует, насколько они действительно банхары, соответствуют ли породе. Если актировка проходит успешно, щенки чипируются, то есть им в холку вживляется чип и выдается родословная, – поясняет Урбагаев.

Одна из главных особенностей банхара – появление потомства только зимой. После чипирования и вакцинации щенков заводчик их продает. За ними приезжают со всей Иркутской области, Бурятии, Агинского округа, Красноярского края, Урала, Якутии… Те, кто решил завести себе такую собачку, уверен Урбагаев, больше никогда и ни за что не будет даже смотреть на другую породу.

Банхар с виду уравновешенный и флегматичный. На деле же – свирепый охранник, бдительный и настороженный. Но бояться собаку не стоит, банхар точно знает, кто свой, а кто чужак.


– Эти собаки ценны, прежде всего, своим интеллектом. Их еще называют собака-нянька, – делится фермер. – Несмотря на грозный вид, они умные и ласковые. Они очень любят детей. Ребятишки творят с ними что хотят. С чужаками же могут вступить в смертельный бой. Туда, где территорию метит банхар, не сунется даже волк.

Несколько монгольских овчарок, рассказывает, сами справляются с большими стадами, человек в помощь им не нужен. Они формируют вокруг пастбища круг и сутками напролет патрулируют свои участки. У хищников очень мало шансов заполучить добычу, пока на страже банхар. Монгольские псы наделены удивительным качеством – они практически не спят ночью, охраняя вверенную территорию и сон хозяев. Если держать несколько четвероногих охранников, они станут дежурить по очереди. Данное качество врожденное, даже щенки монгольских овчарок дежурят.

Чудо на расстоянии руки

К этой мечте, признается Александр Урбагаев, он идет уже долгое время.

– Вы посмотрите вокруг, это же вечность, растворенная в воздухе, – улыбается фермер, обводя руками окружающую красоту.


Места здесь и вправду былинные: скалистые сопки, травы, облака, отражающиеся в кромке воды… Не нужно даже сильно напрягать фантазию, чтобы представить людей в национальных одеждах, юрты, дымящиеся костры, позвякивающие уздечки лошадей… Именно такую картину и собирается воплотить в жизнь Александр Урбагаев. Говорит, что и юрты уже у него есть, собирался установить этим летом, да помешал коронавирус. И кузницу с Сергеем они вот-вот будут запускать…

Не каждому хочется поехать в Турцию или Таиланд, а сюда, уверен, будут стремиться многие, – убеждает Александр. – Мы же вроде бы и живем по соседству, а друг о друге толком ничего до сих пор не знаем. Окунуться в культуру, промчаться верхом по бескрайней степи, попробовать нашу национальную кухню, да просто насладиться той жизнью, которую тысячелетиями вели наши предки – разве это не здорово? Воля, ветер, небо – это же чудо на расстоянии вытянутой руки!

Кстати:

О банхаре сложено множество легенд. Одна из них гласит, что порода появилась благодаря одной огромной свирепой собаке, которая сопровождала великана, сошедшего с гор. И современные банхары – потомки того пса. Есть версия, что монгольский волкодав участвовал в набегах самого Чингисхана. Огромные псы нагоняли страх на людей, и монголы с их помощью с легкостью захватывали целые деревни и города.

Читайте также: